Zmiany dotyczące zakresu i zatwierdzania ugód mediacyjnych

Wraz ze wzrostem popularności postępowań mediacyjnych ustawodawca stopniowo udoskonala przepisy regulujące tę alternatywną metodę rozwiązywania sporów (tj. art. 183¹–183¹⁵ k.p.c.). Ustawą z 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw uregulował między innymi kwestie związane z możliwością objęcia ugodą mediacyjną roszczeń nieobjętych pozwem lub objętych kilkoma postępowaniami cywilnymi oraz zatwierdzania takich ugód. Nowe przepisy obowiązują od 1 lipca 2023 r.

Warto wskazać, że zgodnie z literalnym brzmieniem przepisów i treścią uzasadnienia nowelizacji nowe regulacje odnoszą się do ugód zawieranych podczas mediacji ze skierowania sądu i nie dotyczą mediacji umownych. Jest to o tyle zrozumiałe, że zakres mediacji umownych zależy właściwie całkowicie od woli stron, natomiast mediacja sądowa odbywa się w ramach sprawy cywilnej i na podstawie postanowienia sądu. Właśnie te uwarunkowania powodowały wątpliwości co do przedmiotu mediacji, a konkretnie co do możliwości objęcia ugodą zawartą przed mediatorem roszczeń nieobjętych danym postępowaniem.

Skutki zatwierdzenia ugody zawartej przed mediatorem

Aby zrozumieć praktyczne implikacje omawianej nowelizacji należy wyjaśnić, jakie skutki wywiera zatwierdzenie przez sąd ugody mediacyjnej. Zgodnie z art. 183¹⁵ k.p.c. taka ugoda ma moc prawną ugody zawartej przed sądem, a jeżeli sąd zatwierdził ją przez nadanie jej klauzuli wykonalności, jest tytułem wykonawczym.

Ponadto, zgodnie z art. 79 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, w przypadku zatwierdzenia ugody mediacyjnej przez sąd przed rozpoczęciem rozprawy przed sądem pierwszej instancji, sąd z urzędu zwraca powodowi całą opłatę od pisma wszczynającego postępowanie. Jeśli sąd zatwierdzi ugodę mediacyjną zawartą po rozpoczęciu rozprawy, to sąd z urzędu zwraca powodowi 3/4 uiszczonej opłaty od pisma wszczynającego postępowanie.

Z kolei, jeśli strony zawrą w toku postępowania ugodę, która nie zostanie zatwierdzona przez sąd, a powód cofnie pozew przed rozpoczęciem posiedzenia, na które sprawa została skierowana, to sąd dokona zwrotu połowy uiszczonej opłaty sądowej od pierwszego pisma w sprawie.

Zatwierdzenie ugody przez sąd ma zatem wpływ na jej wykonalność oraz na wysokość zwracanych stronie powodowej kosztów sądowych.

Roszczenia nieobjęte pozwem w ugodzie

Do 30 czerwca 2023 r., w przypadku skierowania stron do mediacji przez sąd, dopuszczalność objęcia ugodą mediacyjną roszczeń nieujętych w pozwie oraz możliwość sądowego zatwierdzenia takiej ugody budziły kontrowersje. Zostały w tym zakresie sformułowane trzy rozbieżne poglądy. Zgodnie z pierwszym z nich ugoda obejmująca dodatkowe roszczenia zawsze mogła zostać zatwierdzona przez sąd, według drugiego było to bezwzględnie niedopuszczalne, natomiast zwolennicy trzeciej teorii twierdzili, że taka ugoda może zostać zatwierdzona przez sąd pod pewnymi warunkami, przy czym różni autorzy wskazywali różne kryteria.

Ustawodawca w nowelizacji jednoznacznie wskazał, że strony, które zostały skierowane do mediacji przez sąd mogą objąć ugodą również roszczenia nieobjęte pozwem (art. 183¹³ § 2 zd. 2 k.p.c.). W uzasadnieniu projektu ustawy wyjaśniono, że takie rozwiązanie ma zachęcić strony postępowań mediacyjnych do polubownego zakończenia większej liczby spraw między nimi.

Na marginesie warto wskazać, że strony przystępujące do mediacji na podstawie umowy już przed nowelizacją mogły skutecznie wnioskować do sądu o zatwierdzenie ugody obejmującej roszczenia niewskazane w pozwie. Z tego względu nowa regulacja odnosi się wyłącznie do możliwości zatwierdzania ugód zawartych podczas mediacji ze skierowania sądu.

Roszczenia objęte różnymi postępowaniami sądowymi w jednej ugodzie

Przed 1 lipca 2023 r. strony, które prowadziły równolegle kilka sporów sądowych, co do zasady i „z ostrożności procesowej” zawierały odrębne ugody do każdej sygnatury i przedkładały je do zatwierdzenia sądom rozpoznającym określone sprawy albo zawierały jedną kompleksową ugodę, a następnie występowały z wnioskami o zatwierdzenie poszczególnych jej punktów do kilku sądów. Oba praktykowane modele były czasochłonne i generowały dodatkowe koszty dla stron.

Nowelizacją ustawodawca jednoznacznie rozstrzygnął, że strony mediacji sądowej mogą objąć jedną ugodą mediacyjną roszczenia dochodzone w równolegle toczących się postępowaniach sądowych. Strony powinny wskazać w ugodzie te postępowania oraz sąd, który zatwierdzi ugodę. Ustawodawca wskazał także, że wybór sądu dokonany przez strony nie może prowadzić do naruszenia przepisów o właściwości rzeczowej, mogącego skutkować nieważnością postępowania, lub właściwości wyłącznej (art. 183¹⁴ § 2¹ k.p.c.). Z taką sytuacją mielibyśmy do czynienia na przykład, gdyby strony wskazały sąd rejonowy w przypadku, gdy ugoda obejmuje roszczenia o prawa niemajątkowe lub gdyby ugodę rozstrzygającą sprawy ze stosunku małżeństwa miał zatwierdzać sąd inny niż wskazany w art. 41 k.p.c. Takie ograniczenie jest spójne z kryteriami ustalenia sądu właściwego do zatwierdzenia ugody określonymi w art. 183¹³ § 1 i 2 k.p.c.

Sąd, który wyda postanowienie o zatwierdzeniu ugody lub nadaniu jej klauzuli wykonalności doręcza jego odpisy pozostałym sądom wymienionym w ugodzie. Odpis postanowienia stanowi podstawę do umorzenia postępowania w zakresie, w jakim dotyczy ono roszczeń objętych ugodą.

Ocena zmian

Dzięki wprowadzonym zmianom strony przystępujące do mediacji sądowej mogą rozstrzygnąć wszystkie sporne kwestie w jednej ugodzie. To sprzyja ekonomii procesowej i może wpłynąć korzystnie na relacje stron.

Rozstrzygnięcie wątpliwości praktycznych dotyczących możliwości zatwierdzenia przez sąd ugody, która zawiera roszczenia wykraczające poza zakres jednego postępowania sądowego, może zachęcić strony do korzystania z mediacji sądowej, jako szansy na przyjazne, szybkie i tanie ugodzenie dzielących je sporów, choćby wykraczały poza ramy jednego procesu sądowego. W szczególności rozwiązanie będzie przydatne dla stron, które nie mogły dochodzić kumulatywnie roszczeń w jednym postępowaniu sądowym ze względu ograniczenia dotyczące właściwości sądu. 

Zważywszy, że, zgodnie z literalnym brzmieniem przepisów, ułatwienie dotyczące możliwości zatwierdzania ugód obejmujących kilka postępowań sądowych dotyczy tylko mediacji sądowych, w praktyce orzeczniczej mogą pojawić się wątpliwości, czy z nowego rozwiązania mogą korzystać także strony mediacji umownych. Jeśli tak będzie, to ustawodawca powinien jednoznacznie wskazać, że wszystkie ugody mediacyjne mogą rozstrzygać kwestie sporne objęte kilkoma postępowaniami sądowymi.

Doprecyzowania wymaga także kwestia określenia wynagrodzenia mediatora z tytułu prowadzenia mediacji obejmującej roszczenia nieobjęte pozwem lub objęte kilkoma postępowaniami sądowymi. Nie jest jasne, czy w takich sytuacjach mediatorowi przysługuje wynagrodzenie z tytułu prowadzenia mediacji sądowej oraz dodatkowe wynagrodzenie z tytułu mediacji umownej (w przypadku objęcia ugodą kwestii niewskazanych w pozwie) lub też wynagrodzenie za prowadzenie kilku mediacji sądowych (gdy strony postanowią rozstrzygnąć w ugodzie spory prowadzone w kilku postępowaniach sądowych, a tylko w jednym postępowaniu zostało wydane postanowienie o skierowaniu stron do mediacji). Zasadnym wydaje się dopuszczenie możliwości umownego określenia wynagrodzenia mediatora. Jest ono obecnie bardzo niskie i często nie odzwierciedla nakładu pracy, a nadto nie jest w żaden sposób adekwatne do korzyści stron i wymiaru sprawiedliwości osiąganych dzięki mediacji.