Suma przymusowa – szanse i zagrożenia w postępowaniu zabezpieczającym

Sądy, w trakcie postępowań cywilnych, mogą tymczasowo regulować stosunki między stronami sporu poprzez postanowienie o zabezpieczeniu. Przykładowo zabezpieczenie może obejmować zakaz wprowadzania do obrotu określonych towarów, publikowania określonych treści, a nawet posługiwania się dotychczasową firmą. Zgodnie z art. 756² § 1 k.p.c. Sąd udzielający zabezpieczenia może zagrozić obowiązanemu nakazaniem zapłaty określonej sumy pieniężnej na rzecz uprawionego na wypadek naruszenia obowiązków określonych w postanowieniu. Suma ta jest potocznie zwana „sumą przymusową” i stanowi niezwykle atrakcyjny instrument dla podmiotów inicjujących postępowanie.

Nadrzędnym celem stosowania sum przymusowych jest zmotywowanie obowiązanego do wykonania postanowienia o zabezpieczeniu. jednak w przypadku jego niewykonania lub nieprawidłowego wykonania, wyegzekwowana suma przymusowa trafia do uprawnionego. Instytucja ta łączy zatem funkcję sankcji z funkcją kompensacyjną, zastępując jednocześnie grzywnę. To swoiste połączenie, choć korzystne dla uprawnionego, jest niewątpliwie źródłem istotnych wątpliwości w praktyce.

Kalkulacja sumy przymusowej

Uwzględniając fakt, że to uprawiony otrzymuje kwoty wyegzekwowane z tytułu sumy przymusowej, nie dziwi, że instytucja ta jest chętnie stosowana. Szczególną popularnością cieszy się w sprawach własności intelektualnej, ponieważ pozwala skutecznie zmotywować obowiązanego do przestrzegania postanowienia sądu. Należna suma może być obliczona bądź to za każdy dzień naruszenia, bądź też za każdy, indywidualny przypadek naruszenia. Wnioskodawca powinien wskazać mechanizm oraz kwotę, której oznaczenia żąda, przy czym Sąd może zagrozić zapłatą kwoty niższej niż żądana[1]. W zależności od stanu faktycznego konkretnej sprawy, konstrukcje te mogą być korzystniejsze dla uprawnionego lub obowiązanego.

Sumy naliczane za indywidualny przypadek naruszenia pozwalają na lepsze dostosowanie wysokości sumy przymusowej do skali naruszenia, jednak mogą być trudne do egzekucji, gdyż każdy przypadek powinien być indywidualnie udowodniony. Przykładowo, jeśli kara zostanie uzależniona od liczby towarów wprowadzonych do obrotu, to będzie tym większa, im więcej towarów faktycznie trafi na rynek. Z drugiej strony, jej naliczenie będzie możliwe dopiero po wykazaniu, ile sztuk trafiło na rynek, a to w praktyce wymaga prowadzenia przez uprawnionego stałego monitoringu wielu kanałów dystrybucji.

Kary naliczane dziennie są z kolei łatwiejsze w egzekucji, jednak mogą nie odzwierciedlać pełnej skali naruszenia. Przykładowo, zredukowanie liczby wprowadzanych do obrotu produktów o 90% pozostanie bez wpływu na kwotę naliczonej sumy przymusowej, mimo że skala naruszenia interesów uprawnionego zostanie w ten sposób istotnie zmniejszona.

Fakt ten może być problematyczny zarówno dla uprawnionych jak i obowiązanych. Z jednej strony bowiem niewielkie naruszenie może uzasadniać naliczenie pełnej kwoty. Z drugiej zaś równie dolegliwa dysproporcja może mieć miejsce w efekcie niedostosowania wysokości sumy przymusowej do realiów działalności, tj. gdy zapłata sumy przymusowej będzie bardziej opłacalna niż dostosowanie się do treści postanowienia o zabezpieczeniu.

Warto też pamiętać, że obowiązek zapłaty określonej sumy pieniężnej ma charakter wyłączny, tj. wyklucza zastosowanie innego środka represyjnego, mającego na celu przymuszenie obowiązanego do respektowania postanowienia o zabezpieczeniu, w tym także zastosowanie grzywny[2].

Nadużycia

W przypadku naruszeń o niewielkiej skali szczególnie naganna wydaje się praktyka zwlekania przez uprawnionych ze złożeniem wniosku o zasądzenie sumy przymusowej i niepodejmowanie wcześniejszego kontaktu z obowiązanym. Z różnych względów, w niektórych przypadkach obowiązany może nawet nie być świadomy, że jego działanie narusza treść postanowienia o zabezpieczeniu, a celowe opóźnienie interwencji uprawnionego stwarza ryzyko, że obowiązany stanie przed koniecznością zapłaty sumy przymusowej nieproporcjonalnej w stosunku do naruszenia. Mając na względzie ratio legis art. 756² § 1 k.p.c., jakim jest zapewnienie prawidłowego wykonania postanowienia, nie zaś nakładanie dodatkowych obciążeń finansowych na obowiązanego, należałoby rozważyć kwalifikowanie podobnych praktyk jako nadużycia prawa procesowego w rozumieniu art. 4 k.p.c.

Zwrot wyegzekwowanej sumy przymusowej

Niewielu wnioskujących o oznaczenie sumy przymusowej przez Sąd liczy się z koniecznością jej zwrotu. Tymczasem ryzyko takie stanowi istotny czynnik mitygujący chęć domagania się zbyt wysokich sum, przekraczających realny interes ekonomiczny uprawnionego. Zgodnie z art. 746 § 1 k.p.c. obowiązanemu przysługuje przeciwko uprawnionemu roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej wykonaniem zabezpieczenia, jeżeli uprawniony nie wniósł pisma wszczynającego postępowanie w wyznaczonym terminie albo cofnął pozew lub wniosek, jak również gdy pozew lub wniosek zwrócono albo odrzucono albo powództwo bądź wniosek oddalono lub postępowanie umorzono. Innymi słowy przegrana w sprawie głównej rodzi po stronie obowiązanego roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej zabezpieczeniem. Możliwość sięgnięcia po ten mechanizm nie jest jednak jednolicie akceptowana w doktrynie.

Część komentatorów stoi na stanowisku, że suma przymusowa nie podlega zwrotowi, niezależnie od losów postępowania głównego[3]. Powyższy pogląd oparty jest na twierdzeniu o szczególnym charakterze sumy przymusowej, która sama w sobie nie stanowi sposobu zabezpieczenia, ale swoistą karę pieniężną ustaloną przez Sąd na wypadek niewykonania zabezpieczenia.

W doktrynie funkcjonuje także pogląd przeciwny, zgodnie z którym suma przymusowa podlega zwrotowi[4]. Część doktryny uznaje wręcz sumę przymusową za alternatywny środek egzekucyjny, wzorowany na rozwiązaniach istniejących w obcych systemach prawnych (np. we Francji i w państwach Beneluksu)[5]. Przedmiotem rozważań są także podstawy prawne żądania zwrotu. Potencjalnie może ono zostać oparte o omówiony art. 746 § 1 k.p.c. lub o art. 410 § 1 k.c. regulujący zwrot świadczenia nienależnego na zasadach właściwych dla bezpodstawnego wzbogacenia.

Wybór optymalnej ścieżki dochodzenia roszczeń powinien być oczywiście pochodną dokładnej analizy wszystkich okoliczności sprawy, warto jednak pamiętać, że roszczenie z art. 746 § 1 k.p.c. wygasa, jeżeli nie będzie dochodzone w ciągu roku od dnia jego powstania. Termin ten jest terminem zawitym, co oznacza, że Sąd bierze jego upływ pod uwagę z urzędu[6]. A zatem zastosowanie art. 746 § 1 k.p.c. wymaga zdecydowanie szybszego działania, niż w przypadku powołania się na art. 410 § 1 k.c.

Podsumowanie

Szczegółowe omówienie argumentów za i przeciw uznaniu wyżej przedstawionych stanowisk za prawidłowe przekracza ramy niniejszego wpisu. Jednakże sam fakt istnienia tak zasadniczych rozbieżności dowodzi, że formułowanie wniosku o zastosowanie sumy przymusowej w postępowaniu zabezpieczającym powinno być poprzedzone wnikliwą analizą korzyści oraz ryzyk dla klienta.

[1] K. Jasińska, Suma przymusowa w postępowaniu zabezpieczającym w sprawach z zakresu własności intelektualnej, ZNUJ. PPWI 2015, nr 3, s. 84-105

[2] P. Fik, P. Staszczyk, Inne wypadki zabezpieczenia - wybrane zagadnienia w świetle nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego, PS 2014, nr 1, s. 58-67.

[3] Tak m .in. M. Krakowiak, Suma przymusowa w polskim postępowaniu cywilnym., […]

[4] Tak m. in. K. Jasińska, Suma przymusowa w postępowaniu zabezpieczającym w sprawach z zakresu własności intelektualnej, ZNUJ. PPWI 2015, nr 3, s. 84-105 oraz P. Fik, P. Staszczyk, Inne wypadki zabezpieczenia - wybrane zagadnienia w świetle nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego, PS 2014, nr 1, s. 58-67.

[5] A. Jakubecki [w:] J. Bodio, T. Demendecki, O. Marcewicz, P. Telenga, M. P. Wójcik, A. Jakubecki, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany. Tom II. Art. 730-1217, LEX/el. 2019, art. 756(2).

[6] E. Stefańska [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom II. Art. 478-1217, wyd. IV, red. M. Manowska, Warszawa 2021, art. 746.